بیماری بوتولیسم چیست؟ علائم، درمان و راه‌های پیشگیری

4 مهر 1404
بیماری‌ها
بدون دیدگاه
86 بازدید

بوتولیسم یا Botulism یک بیماری نادر اما بسیار خطرناک است که در اثر سمی به وجود می‌آید که به اعصاب بدن حمله می‌کند. این بیماری می‌تواند باعث مشکلات تنفسی، فلج عضلانی و حتی مرگ شود.

این سم توسط باکتری‌ای به نام کلستریدیوم بوتولینوم تولید می‌شود. در مواردی، باکتری‌های دیگری مانند کلستریدیوم بوتیریوم و کلستریدیوم باراتی نیز ممکن است این سم را بسازند. این باکتری‌ها قادرند در مواد غذایی، زخم‌ها یا روده نوزادان سم تولید کنند.

باکتری‌هایی که عامل تولید سم بوتولینوم هستند، به‌طور طبیعی در محیط وجود دارند؛ با این حال، به‌ندرت باعث بیماری در انسان می‌شوند. این باکتری‌ها هاگ‌هایی تولید می‌کنند که همانند یک پوشش محافظ، به آن‌ها امکان بقا در شرایط سخت محیطی را می‌دهد.

در حالت عادی، هاگ‌ها حتی اگر خورده شوند، موجب بیماری نمی‌شوند. اما تحت شرایط خاصی، این هاگ‌ها فعال می‌شوند، رشد می‌کنند و یکی از کشنده‌ترین سموم شناخته‌شده را تولید می‌کنند.

شرایط لازم برای رشد هاگ‌ها و تولید سم عبارتند از:

وجود محیط کم‌اکسیژن یا بی‌هوازی
میزان پایین اسیدیته
مقدار کم قند
مقدار کم نمک
دمای مشخص و مناسب
میزان مشخصی از آب (رطوبت)

برای مثال، اگر غذاهای کنسروی، تخمیری یا نگهداری‌شده در خانه به‌درستی فرآوری نشوند، ممکن است محیطی مناسب برای رشد هاگ‌ها و تولید سم بوتولینوم فراهم کنند. مصرف این نوع غذاها، در صورت عدم دریافت سریع مراقبت پزشکی، می‌تواند باعث بیماری شدید یا حتی مرگ شود.

هاگ‌های کلستریدیوم بوتولینوم نسبت به حرارت مقاوم‌اند و در محیط به‌طور گسترده‌ای وجود دارند. این هاگ‌ها در نبود اکسیژن فعال می‌شوند، رشد می‌کنند و سم تولید می‌کنند. تا کنون ۷ نوع مختلف از سم بوتولینوم شناسایی شده است (از A تا G).

چهار نوع از آن‌ها شامل (A و B و E و در موارد نادر F) در انسان ایجاد بیماری می‌کنند. در حالی که انواع D, C و G عامل بیماری در سایر پستانداران، پرندگان و ماهی‌ها هستند.

نکات کلیدی درباره بیماری بوتولیسم

کلستریدیوم بوتولینوم باکتری‌ای است که در محیط‌های بی‌هوازی (کم‌اکسیژن) قادر به تولید سم بوتولینوم است؛ سمی بسیار خطرناک که سیستم عصبی را هدف قرار می‌دهد.
سم بوتولینوم یکی از مرگبارترین ترکیبات شناخته‌شده در جهان است.
این سم عملکرد عصب‌ها را مختل کرده و می‌تواند منجر به فلج عضلات تنفسی و سایر عضلات بدن شود.
بیماری بوتولیسم می‌تواند در قالب‌های مختلفی بروز پیدا کند:
- بوتولیسم ناشی از غذا (مسمومیت غذایی)
- بوتولیسم نوزادان
- بوتولیسم ناشی از زخم
- بوتولیسم استنشاقی یا انواع نادر دیگر
مسمومیت با کنسروهای خانگی، که اغلب به‌صورت نادر اتفاق می‌افتد، از شایع‌ترین شکل‌های بوتولیسم غذایی است. در صورت عدم تشخیص به‌موقع و درمان سریع، ممکن است مرگبار باشد.
غذاهای کنسروی، تخمیری یا نگهداری‌شده خانگی، از منابع رایج مسمومیت با بوتولیسم هستند و باید با احتیاط کامل تهیه و نگهداری شوند.

علائم بیماری بوتولیسم (به خصوص نوع غذایی)

بوتولیسم غذایی یکی از خطرناک‌ترین شکل‌های این بیماری است که گرچه نادر است، اما در صورت بی‌توجهی می‌تواند مرگبار باشد. این نوع از مسمومیت با بوتولیسم معمولا به دلیل مصرف غذاهای آلوده‌ای رخ می‌دهد که حاوی نوروتوکسین‌های قوی هستند.

این نوروتوکسین‌ها توسط باکتری در غذاهای فرآوری‌شده نامناسب ساخته می‌شوند. برخلاف برخی بیماری‌ها، بوتولیسم قابل انتقال از فرد به فرد نیست.

در بیشتر موارد، سم بوتولینوم پس از رشد باکتری در غذاهای آلوده تشکیل می‌شود. البته این بیماری می‌تواند در نتیجه عفونت‌های روده‌ای (به‌ویژه در نوزادان)، زخم‌های آلوده یا استنشاق سم نیز بروز کند.

چون این سم به‌طور مستقیم روی اعصاب اثر می‌گذارد، بیماری بوتولیسم با علائم عصبی و حرکتی مشخص می‌شود. شکل شایع این علائم، فلج عضلات به‌صورت نزولی و شل است که ممکن است به نارسایی تنفسی منجر شود.

علائم اولیه شامل موارد زیر است:

خستگی شدید، ضعف و سرگیجه
تاری دید
خشکی دهان
دشواری در بلع و صحبت کردن
تهوع، استفراغ، اسهال یا یبوست
تورم شکم

در مراحل بعدی، ضعف ممکن است به ناحیه گردن و بازوها سرایت کند و سپس عضلات تنفسی و پایین‌تنه را درگیر کند.
نکته مهم اینکه تب و از دست‌دادن هوشیاری، از علائم بوتولیسم نیستند.

علائم بیماری نه به‌دلیل حضور مستقیم باکتری، بلکه به‌علت وجود سم تولیدشده در بدن ظاهر می‌شوند. علائم معمولا بین ۱۲ تا ۳۶ ساعت پس از تماس با سم آغاز می‌شوند، اما در برخی موارد ممکن است بین ۴ ساعت تا ۸ روز نیز طول بکشد.

با وجود نادر بودن بیماری، در صورت عدم درمان سریع (شامل تجویز آنتی‌توکسین و مراقبت‌های تنفسی) نرخ مرگ‌ومیر بالایی دارد و در ۵ تا ۱۰ درصد از موارد می‌تواند کشنده باشد.

روش‌های انتقال و مواجهه با مسمومیت بوتولیسم

مسمومیت با بوتولیسم معمولا از طریق مصرف غذاهای آلوده رخ می‌دهد، اما اشکال دیگری از انتقال نیز وجود دارد. عامل بیماری‌زا، باکتری Clostridium botulinum، یک میکروارگانیسم بی‌هوازی است، به این معنا که تنها در محیط‌های فاقد اکسیژن می‌تواند رشد کند.

وقتی این باکتری پیش از مصرف غذا رشد کند و سم بوتولینوم را در آن تولید کند، احتمال ابتلا به Botulism افزایش می‌یابد. هاگ‌های این باکتری به‌طور گسترده‌ای در محیط طبیعی مانند خاک، رودخانه و آب دریا پراکنده‌اند.

شرایط مناسب برای رشد باکتری و تولید سم شامل موارد زیر است:

میزان پایین اکسیژن (بی‌هوازی بودن محیط)
دمای نامناسب نگهداری
اسیدیته پایین (pH بالا)
نمک و مواد نگهدارنده کم

این شرایط اغلب در غذاهای خانگی فرآوری‌شده به‌درستی دیده می‌شوند؛ مثل کنسروهای خانگی، ترشی‌ها یا بطری‌های دست‌ساز. در نتیجه، مسمومیت با کنسرو خانگی یکی از رایج‌ترین موارد ابتلا به بوتولیسم غذایی در سطح جهان است.

نکته مهم این است که کلستریدیوم بوتولینوم نمی‌تواند در محیط‌های اسیدی (با pH کمتر از ۴.۶) رشد کند. با این حال، اسیدی بودن غذا نمی‌تواند سم از پیش تولید شده را غیرفعال کند. برای جلوگیری از رشد این باکتری و تولید سم، ترکیبی از موارد زیر ضروری است:

دمای پایین در هنگام نگهداری
میزان مناسب نمک
اسیدی بودن مواد غذایی

سم بوتولینوم در انواع مختلفی از غذاها دیده شده است، مانند:

سبزیجات کم‌اسید: لوبیا سبز، اسفناج، قارچ، چغندر
ماهی: ماهی کنسروی، ماهی تخمیر شده، نمکی یا دودی
فرآورده‌های گوشتی: سوسیس، ژامبون

نوع غذای آلوده ممکن است در کشورها و فرهنگ‌های مختلف متفاوت باشد و به روش‌های سنتی نگهداری غذا مرتبط باشد. حتی گاهی غذاهای فرآوری‌شده صنعتی نیز درگیر این نوع مسمومیت غذایی می‌شوند.

نکته‌ی مهم دیگر این است که اگرچه هاگ‌هایC. botulinum به گرما مقاوم‌اند، اما سم تولید شده با حرارت از بین می‌رود. جوشاندن غذا تا دمای بالای ۸۵ درجه سانتی‌گراد به مدت حداقل ۵ دقیقه، می‌تواند سم را غیرفعال کند.

در موارد مشکوک به بوتولیسم، نمونه غذا باید سریعا جمع‌آوری، مهر و موم، و برای آزمایش ارسال شود تا از شیوع بیشتر بیماری جلوگیری شود.

انواع بیماری بوتولیسم و مسیرهای ابتلا

بیماری بوتولیسم (Botulism) بسته به مسیر ورود سم بوتولینوم به بدن، می‌تواند به اشکال مختلفی بروز کند. در ادامه، انواع شناخته‌شده این بیماری شرح داده می‌شود.

بوتولیسم نوزادان **(Infant Botulism)**

این نوع از بوتولیسم، معمولا در نوزادان زیر ۶ ماه دیده می‌شود. برخلاف بوتولیسم غذایی که در اثر مصرف سمِ از پیش‌ساخته‌شده رخ می‌دهد، در بوتولیسم نوزاد، نوزاد هاگ باکتری Clostridium botulinum را می‌بلعد. این هاگ‌ها در روده نوزاد رشد کرده، باکتری را تشکیل می‌دهند و سپس سم نوروتوکسیک را ترشح می‌کنند.

در بزرگسالان و کودکان بالای ۶ ماه، سیستم ایمنی و دفاعی روده به‌حدی رسیده که مانع از رشد این هاگ‌ها می‌شود، اما در نوزادان چنین نیست.

علائم شایع در نوزادان:

یبوست
کاهش اشتها
ضعف و بی‌حالی
گریه غیرطبیعی
ناتوانی در نگه‌داشتن سر

یکی از منابع احتمالی آلودگی، عسل آلوده به هاگ باکتری است. به همین دلیل توصیه می‌شود به نوزادان زیر ۱۲ ماه به هیچ عنوان عسل داده نشود.

بوتولیسم زخم **(Wound Botulism)**

این نوع نادر از بیماری زمانی رخ می‌دهد که هاگ باکتری از طریق زخم باز وارد بدن شود و در محیط بی‌هوازی زخم شروع به رشد و تولید سم کند.
علائم آن مشابه بوتولیسم غذایی است، ولی ممکن است تا ۲ هفته طول بکشد تا ظاهر شوند.

بوتولیسم استنشاقی **(Inhalation Botulism)**

این نوع بسیار نادر است و به‌صورت طبیعی اتفاق نمی‌افتد. اغلب در شرایط خاص مانند حوادث صنعتی یا موارد عمدی (مثلا بیوتروریسم) مشاهده می‌شود که سم بوتولینوم به‌صورت ذرات معلق (آئروسل) در هوا پخش می‌شود.

بوتولیسم ایاتروژنیک **(Iatrogenic Botulism)**

این نوع نادر ممکن است بر اثر تزریق بیش از حد سم بوتولینوم در درمان‌های پزشکی یا زیبایی اتفاق بیفتد؛ مثلا در درمان میگرن یا کاهش چین‌وچروک. اگرچه تزریق بوتاکس در دوز مناسب ایمن است، اما استفاده نادرست از آن ممکن است باعث مسمومیت شود.

موارد نادر دیگر

بوتولیسم ناشی از آب آشامیدنی (در اثر نوشیدن آب حاوی سم از پیش ساخته شده) بسیار نادر است و به دلیل روش‌های متداول تصفیه، احتمال بروز آن بسیار کم است.
همچنین مواردی از بوتولیسم با منشأ ناشناخته در بزرگسالان گزارش شده که هیچ منبع غذایی یا زخم مشخصی برای آن شناسایی نشده است.

تشخیص و درمان بیماری بوتولیسم

تشخیص بیماری بوتولیسم معمولا بر اساس علائم بالینی و شرح حال بیمار انجام می‌شود. پس از آن، برای تأیید قطعی، از آزمایش‌های تخصصی کمک گرفته می‌شود.

روش‌های تشخیص:

شناسایی سم بوتولینوم در سرم، مدفوع یا مواد غذایی مشکوک
کشت باکتری کلستریدیوم بوتولینوم از نمونه‌های زخم، مدفوع یا غذا

علائم بیماری ممکن است با سکته مغزی، سندرم گیلن‌باره یا میاستنی گراویس اشتباه گرفته شود.

درمان بوتولیسم چگونه انجام می‌شود؟

آنتی‌توکسین: مهم‌ترین اقدام درمانی، تزریق سریع آنتی‌توکسین بوتولینوم است. هرچه زودتر این پادزهر تجویز شود، احتمال بهبودی افزایش می‌یابد و از پیشرفت فلج جلوگیری می‌شود.
مراقبت‌های تنفسی: در موارد شدید، فلج عضلات تنفسی ممکن است به حدی برسد که فرد نیاز به ونتیلاسیون مکانیکی داشته باشد. در این شرایط، بستری در بخش مراقبت‌های ویژه ضروری است.
آنتی‌بیوتیک‌ها: درمان با آنتی‌بیوتیک معمولا لازم نیست، مگر در موارد بوتولیسم ناشی از زخم.
واکسیناسیون: واکسنی برای پیشگیری از بیماری بوتولیسم وجود دارد، اما به‌ندرت استفاده می‌شود. اثربخشی کامل آن هنوز تأیید نشده و ممکن است با عوارض جانبی همراه باشد.

پیشگیری از بیماری بوتولیسم (به خصوص مسمومیت غذایی)

پیشگیری از بوتولیسم بویژه نوع غذایی آن، کاملا وابسته به رعایت اصول ایمنی در فرآوری و نگهداری غذاست.

راهکارهای کلیدی:

در فرآوری مواد غذایی خانگی مانند کنسروها، ترشی‌ها و محصولات تخمیری باید به‌دقت موارد بهداشتی و حرارتی رعایت شود.
غذاهای کنسرو شده باید یا به‌خوبی استریلیزه شوند یا به گونه‌ای فرآوری شوند که از رشد باکتری جلوگیری شود.
جوشاندن غذا فقط می‌تواند شکل فعال (رویشی) باکتری را از بین ببرد، نه هاگ‌ها. نابودسازی کامل هاگ‌ها فقط از طریق حرارت بسیار بالا مانند فرآیند کنسروسازی صنعتی امکان‌پذیر است.
در محصولات نیمه‌فرآوری‌شده مانند مواد پاستوریزه، حتی اگر دمای بالا برای نابودی باکتری کافی نباشد، نگهداری در دمای یخچال همراه با نمک کافی و محیط اسیدی مانع رشد باکتری می‌شود.

پنج کلید ایمنی غذایی (توصیه سازمان بهداشت جهانی WHO)

تمیز نگه‌داشتن محیط و وسایل آشپزی
جدا کردن مواد غذایی خام و پخته
پخت کامل غذا
نگهداری غذا در دمای ایمن
استفاده از آب سالم و مواد اولیه بهداشتی

نقش سازمان جهانی بهداشت (WHO) در کنترل بیماری بوتولیسم

با وجود اینکه بیماری بوتولیسم نادر است، اما به دلیل شدت و خطر بالقوه‌اش برای سلامت عمومی، هر مورد از آن به‌عنوان یک وضعیت اضطراری بهداشتی در نظر گرفته می‌شود.
سازمان جهانی بهداشت (World Health Organization – WHO) به‌صورت جدی در شناسایی و کنترل شیوع این بیماری نقش‌آفرینی می‌کند.

اقدامات کلیدی WHO:

شناسایی سریع منبع بیماری برای جلوگیری از موارد جدید
تقویت سیستم‌های نظارتی در کشورهای عضو
استفاده از شبکه بین‌المللی INFOSAN برای تبادل سریع اطلاعات ایمنی غذایی
ارزیابی علمی ریسک و تدوین استانداردهای بین‌المللی ایمنی غذا
هماهنگی در تأمین تجهیزات، مواد آزمایشگاهی و آنتی‌توکسین بوتولینوم

جمع‌بندی

بوتولیسم (Botulism) یک بیماری نادر ولی بسیار جدی است که با رعایت اصول ساده در فرآوری و نگهداری مواد غذایی می‌توان از آن پیشگیری کرد.
هرگونه علائم عصبی پس از مصرف کنسرو یا غذاهای خانگی نیاز به مراجعه فوری به مراکز درمانی دارد.
آگاهی، تشخیص سریع و دسترسی به درمان مناسب، کلید کاهش خطرات این بیماری است.