شاربن یا سیاه زخم

بیماری شاربن ( Charbon ) که با نامهای متفاوتی از جمله بیماری سیاه زخم ، تب طحال ( Splenic fever ) ، اولسر سیبریایی ( Siberian ulcer ) و Milzbrand شناخته می شود ، یکی از مهمترین بیماریهای مشترک بین انسان و حیوانات است که توسط باکتری باسیلوس آنتراسیس ( Bacillus anthracis ) ایجاد میشود .

بیماری شاربن یا سیاه زخم شایع ترین بیماری در حیات وحش و گیاهخواران اهلی ( حیواناتی نظیر گاو ، گوسفند ، بز ، بز کوهی و شتر ) می باشد ولی میتواند در اثر تماس با بافت ها یا محصولات جانبی حیوان آلوده و یا تماس مستقیم با اسپور باکتری باسیلوس آنتراسیس تحت شرایط خاصی ایجاد بیماری کند . برحسب راه ایجاد عفونت ، شرایط میزبان و عوامل مربوط به سویه های باکتری ، علائم کلینیکی میتوانند نمودهای بسیار متفاوتی داشته باشند .

در گیاهخواران ، سیاه زخم عمدتا با سپتی سمی حاد ( Acute Septicemia ) با درصد مرگ بالا رخ می دهد و اغلب با لنفادنیت خونریزی دهنده همراه است ، اما در سگ ها ، انسان ، اسب و خوک حدت کمتری دارد . اسپورهای B.anthracis میتوانند تا سالها در خاک به صورت عفونت دهنده باقی بمانند . در طول این مدت ، اسپورها به عنوان منبع عفونی کننده دامهای زخمی مطرح هستند ولی به طور کلی با تماس مستقیم برای انسان خطر آفرین نیستند .

دام های زخمی اگر با تعداد کافی از این اسپورها در تماس باشند ( تماس اسپور باکتری با زخم ) به بیماری شاربن مبتلا خواهند شد . به علاوه گزش مگس ها می تواند به صورت مکانیکی باعث انتقال اسپور باسیلوس آنتراسیس از یک حیوان به حیوان دیگر شود . اهمیت نسبی این روش انتقال در طی دوران همه گیری هنوز از لحاظ کمی مشخص نیست . غذاهای آلوده شده با استخوان و یا سایر قسمتها حیوانات آلوده میتواند منبع مهمی برای ایجاد بیماری در دام باشد ، همچنین علف خشک که در تماس فراوان با خاک است و میتواند به شدت آلوده شده باشد .

گوشت خام آلوده ای که به درستی پخته نشده است نیز منبع دیگری برای بیماری زایی در گوشتخواران و همه چیز خواران است و تاکنون به عنوان منبع ایجاد بیماری در سگ ، خوک ، گربه ، مینک ( سمور ) ، گوشتخواران وحشی و انسان گزارش شده است .

همه گیر شناسی بیماری شاربن ( Epidemiology )

عدم تشخیص و یا گزارش اشتباه از رخداد بیماری تعیین میزان وقوع آن را در سراسر دنیا مشکل کرده است . با این وجود بیماری شاربن از تمام قاره ها و به خصوص از نواحی که دارای صنعت کشاورزی با خاک خنثی ، خاک آلکالینی و یا خاک آهکی هستند بیشتر گزارش شده است . در این نواحی بیماری شاربن به صورت دوره ای به صورت همه گیری در میان حیوانات اهلی و وحشی بروز میکند .

این همه گیری ها معمولا با زمان خشکسالی و طوفان همراه است و در خلال سالهایی که همه گیری وجود ندارد ، رخداد بیماری به صورت تک گیر عامل بقای باکتری در خاک می باشد .

جامعه انسانی ممکن است در اثر تماس با این حیوانات آلوده و یا محصولات دامی به بیماری دچار شوند ولی ریسک ابتلا به بیماری در انسان در کشورهای توسعه یافته به این شیوه بسیار اندک میباشد ولی در افریقا هر گاو آلوده میتواند حدود ۱۰ انسان را به بیماری شاربن مبتلا کند .

در موارد انتقال طبیعی در انسان ، نمود اولیه بیماری به صورت ضایعات و بیماری های جلدی است ( در بیش از ۹۵% موارد ) . آنتراکس گوارشی ( شامل آنتراکس حلقی ) نیز متعاقب خوب پخته نشدن گوشت نیز ممکن است در جامعه انسانی مشاهده شود . آنتراکس تنفسی نیز یک حالت حاد لنفادنیت خونریزی دهنده از ناحیه گره های لنفاوی مدیاستن است که عموما با خونریزی بیرونی ، سپتی سمی شدید ، مننژیت و درصد تلفات بالا همراه است ولی خوشبختانه آنتراکس تنفسی در اثر نفس کشیدن در هوای آغشته به خاک آلوده و یا انتقال از طریق تنفسی بین انسان و حیوان آلوده گزارش نشده است .

علاوه بر رخداد طبیعی بیماری ، B.anthracis به عنوان یک تروریست بیولوژیکی نیز مطرح میباشد به طوری که در سال ۲۰۰۱ موجب مرگ ۵ نفر و ایجاد بیماری در ۲۲ نفر شد . دلیل انتخاب این باکتری به عنوان بیوتروریست انتقال و گسترش آن از راه تنفسی ( آنتراکس تنفسی ) است که بیشترین میزان مرگ و میر را سبب می شود . بر اساس تخمین سازمان بهداشت جهانی ( WHO ) ، انتشار ۵۰ کیلوگرم از این باکتری در هوایی که توسط ۵۰۰ هزار نفر تنفس می شود ، باعث مرگ ۹۵ هزار نفر و بستری شدن ۱۲۵ هزار نفر از این جامعه خواهد شد .

از آنجا که حیوانات گیاهخوار نسبت به پریمات ها و انسان بسیار حساستر هستند ، میتوان از حیوانات گیاهخوار برای جلوگیری و شناسایی این باکتری به عنوان بیوتروریست استفاده کرد .

پاتوژنز بیماری شاربن

اسپورهای B.anthracis تمایل بسیار زیادی به ماکروفاژها دارند . اسپورها پس از ورود به بدن از راه های مختلف که توضیح داده شد ، ماکروفاژها را درگیر میکنند و درون آنها رشد می کنند . در عفونت های جلدی و گوارشی ، رشد و ازدیاد اسپورها در جهت عفونت و باعث درگیر شدن گره های لنفاوی اطراف می شود . توکسین کشنده و توکسین ایجاد کننده ادم ( خیز ) توسط باکتری ساخته می شوند و باعث ایجاد نکروز موضعی و ادم وسیع می شوند که از علائم شاخص این بیماری است .

با رشد و تکثیر باکتری در گره های لنفاوی ، ممکن است توکسمی و باکتریمی هم مشاهده شود . با افزایش توکسین زایی باکتری احتمال تخریب بافتی و اختلال در عملکرد ارگان های مختلف افزایش پیدا می کند . بعد از مرگ حیوان باسیل های رویشی به بیرون تراوش می کنند و اکسیژن هوا تا حدودی اسپورزایی را تحریک می کند . اسپور ها نسبتا به حرارت زیاد ، ضدعفونی کننده های شیمیایی و خشکی مقاوم هستند .

در بیماری شاربن ( بیماری سیاه زخم ) انجام نکروپسی کار درستی نیست چرا که می تواند باعث انتشار باسیل های زایشی باکتری در محیط شود که در نتیجه آن حجم وسیعی از اسپور ها تولید خواهند شد . در پی مرگ حیوان و به دلیل تغییر سریع pH در صورتی که لاشه حیوان باز نشده باقی بماند ، سلولهای زایا بدون اینکه بتوانند اسپورزایی کنند خواهند مرد .

یافته های بالینی در بیماری شاربن

به طور معمول دوره کمون بیماری ۳ تا ۷ روز می باشد ( بین ۱ تا ۱۴ روز ) . از نظر بالینی این مدت از نوع فوق حاد تا مزمن متغیر است . فرم فوق حاد بیماری که بیشتر در گوسفندان و گله های گاوهای شیری شایع است با مرگ سریع حیوان همراه است . تلو تلو خوردن ، دیس پنه ، لرزش ، حرکات تشنج گونه و مرگ در گله گاو ، گوسفند و بز از علائم ویژه بیماری شاربن هستند .

در فرم حاد بیماری سیاه زخم در گاو و گوسفند ، تب ناگهانی و دوره هیجان زدگی پس از دپرسیون ، بی حسی ( Stupor ) ، دیسترس تنفسی و قلبی ، لرزش و مرگ مشاهده می شود . روند بیماری اغلب به قدری سریع است که علائم بیماری مشاهده نمی شود و حیوان مرده پیدا می شود . دمای بدن میتواند تا ۴۱.۵ درجه سلسیوس ( ۱۰۷ درجه فارنهایت ) برسد . فرایند نشخوار متوقف می شود ، تولید شیر کاهش می یابد و در صورتی که حیوان باردار باشد ، بارداری به سقط منتهی خواهد شد . همچنین از منفذهای طبیعی بدن ممکن است دیسشارژ ( ترشح ) خون دیده شود . بیشترین نقاطی از بدن که درگیر بیماری می شوند گردن ،  قفسه سینه و شانه ها هستند .

بیماری در اسب به شکل حاد دیده میشود . علائم شامل تب ، شیهه ، کولیک شدید ، بی اشتهایی ، دپرسیون ، ضعف ، اسهال خونی ، تورم و آماس در ناحیه گردن و جناغ و حفره بطنی و اندام تناسلی خارجی است . مرگ طی ۲ تا ۳ روز از آغاز بیماری حادث می شود .

بیماری در خوک با وجود مقاومت نسبی میتواند به صورت سپتی سمی حاد به دنبال فرم مزمن بیماری شاربن بروز کند و باعث مرگ ناگهانی و اوروفارنژیت ( oropharyngitis ) شود . شاربن حلقی دهانی ( oropharyngeal ) از روی تورم و آماس شدید و سریع در ناحیه گلو شناخته می شود که میتواند موجب مرگ به دلیل خفه شدن حیوان شود . در فرم مزمن بیماری شاربن ، خوک ها علائم بیماری را به صورت سیستمیک بروز می دهند و در صورتی که درمانی اتخاذ شود درمان خواهند شد ولی در صورت کشتار در گره های لنفاوی سر و گردن و لوزه ها شواهدی دال بر ابتلا به شاربن در این خوک ها مشاهده خواهد شد . درگیری روده ای به ندرت مشاهده می شود و علائم غیر اختصاصی  بالینی شامل بی اشتهایی ، استفراغ ، اسهال ( گاهی به صورت خونی ) یا یبوست هستند .

در سگ ، گربه و گوشتخواران وحشی نمود بیماری مانند خوک است . در گیاهخواران وحشی روند بیماری و ضایعات بر حسب گونه متفاوت می باشد ولی در اغلب موارد علائم شبیه آنچیزی است که در گاو مشاهده میشود .

ضایعات بیماری سیاه زخم

تغییرات پس از مرگ ( Rigor Mortis ) غالبا پس از مرگ وجود ندارد و یا به صورت ناقص اتفاق می افتد . خون تیره از دهان ، سوراخ های بینی و مقعد جریان پیدا میکند و بدن حالت نفخ کرده دارد . اگر لاشه بصورت سهوی باز شود ضایعات سپتی سمی مشاهده خواهد شد . خون تیره و غلیظ است و بسیار دیر لخته می شود و یا لخته نخواهد شد . خونریزی در حجم وسیع در سطوح سروزی محوطه بطنی و سینه شامل اپیکارد و اندوکارد مشاهده می شود .

افیوژن های ادماتوز قرمز زیر سروز ارگانهای مختلف ، بین گروه ماهیچه های اسکلتی و در عمیق ترین قسمت های زیر پوست دیده می شود .  خونریزی به طور متناوب در طول مخاط دستگاه گوارش رخ می دهد و روی پلاک های پایر اولسر دیده می شود . طحال بزرگ ، قرمز و تیره رنگ و نرم خواهد بود ، کبد ، کلیه و گره های لنفاوی دچار احتقان شده و بزرگ می شوند . اگر جمجمه گشوده شود ممکن است مننژیت نیز یافت شود .

تشخیص بیماری شاربن

تشخیص تنها با استفاده از علائم بالینی بسیار دشوار است و در صورت مشکوک شدن به شاربن باید با تکنیک های آزمایشگاهی تایید شود . به دلیل اینکه سلولهای زایشی بیماری قوی نیستند و بیش از ۳ روز دوام نمی آورند ، اخذ نمونه عمیق از خون با استفاده از سواپ مطلوب به نظر می رسد ، به شرطی که اجازه دهید خون روی سواپ خشک شود . این امر باعث اسپورزایی و همچنین از بین رفتن سایر عوامل میکروبی میشود .

در خوک به دلیل اینکه بیماری موضعی است ، نمونه باید از گره های لنفاوی تهیه شود و اصول برچسب گذاری و حمل نمونه به درستی باید رعایت شود . روشهای تشخیص قطعی شامل کشت باکتریایی ، تست PCR و فلوروسنت آنتی بادی و جداسازی عامل از خون یا بافت است . Western blot و ELISA نیز در برخی از آزمایشگاه ها برای تشخیص آنتی بادی در دسترس هستند . در صورتی که دسترسی به این روشهای آزمایشگاهی ممکن نباشد می تواند از رنگ آمیزی اسمیر خونی ثابت شده با رنگهای Loeffler یا MacFadean استفاده کرد ولی باید توجه داشت که این روش ها تا ۲۰% مثبت کاذب نشان خواهند داد .

در گیاهخواران ، بیماری سیاه زخم باید از بیماریها و موارد مشابه که موجب مرگ ناگهانی میشوند ، تفریق داده شود . در گاو و گوسفند ، عفونت های کلستریدیایی ، نفخ و برخورد صاعقه ممکن است با شاربن اشتباه شوند . همچنین لپتوسپیروز حاد ، هموگلوبینوری باسیلاری ، آناپلاسموز و مسمومیت حاد با سرب و شبدر باید مورد توجه باشند .

در اسب ، آنمی عفونی حاد ، پورپورا ، کولیک ، مسمومیت با سرب ، برخورد صاعقه و گرمازدگی ممکن است با آنتراکس اشتباه شود . در خوک ، تب خوکی حاد کلاسیک ، تب خوکی افریقایی و ادم بدخیم دهانی-حلقی از موارد تشخیص تفریقی هستند . در سگ ، عفونت سیستمیک حاد و آماس دهانی-حلقی با عوامل متفاوت باید مورد توجه باشند .

درمان ، کنترل و پیشگیری از بیماری شاربن

بیماری شاربن از طریق برنامه واکسیناسیون ، تشخیص و گزارش سریع ، قرنطینه کردن و درمان حیواناتی که علامتی را نشان نمی دهند  قابل کنترل و پیشگیری است . همچنین دفن کردن اصولی و یا سوزاندن لاشه هایی که در اثر شاربن تلف شده اند در این امر بسیار مهم و حیاتی است . در حیوانات فارم ، شاربن از طریق واکسیناسیون سالانه در مناطق اندمیک قابل کنترل است . واکسن  noncapsulated Sterne-strain به صورت جهانی برای ایجاد ایمنی در حیوانات فارم مورد استفاده قرار میگیرد . زمان مناسب برای واکسیناسیون ۲ تا ۴ هفته قبل از شروع زمان فراگیری بیماری است ( در مناطق اندمیک ) . باید توجه داشت از آنجا که این واکسن ، یک واکسن زنده است ، نباید در هفته اول واکسیناسیون ، آنتی بیوتیکی تجویز شود .

منبع : سایت علمی آموزشی عصرعلم ( AsreElm.com )

گردآوری : دکتر سجاد پناهی – دامپزشک